In English:
Opinion. Tatiana Shchyttsova responds to the proposal of the artist Klinov to consciously conclude a «social contract with Lukashenko»
На русском языке:
Мнение. Татьяна Щитцова ответила на предложение художника Клинова сознательно заключить «социальный контракт с Лукашенко»
Доктар філасофскіх навук, прадстаўніца Святланы Ціханоўскай па пытаннях адукацыі і навукі, прафесар Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта (Вільня) Таццяна Шчытцова адказала на прапанову мастака Артура Клінава пра «пачатак дыялогу» з рэжымам, пра які ён неаднаразова выказваўся. Шчытцова разбірае яго прапанову аб сацыяльнай дамове і іншыя выказванні.
У сваім апошнім інтэрв’ю нямецкаму выданню Süddeutsche Zeitung Артур Клінаў выказаў некалькі думак. Напрыклад: «Цягам дзесяцігоддзяў мы, старыя дысідэнты, традыцыйная інтэлігенцыя, працавалі над зменай грамадства. Мы стварылі культурныя інстытуты, прасунулі грамадзянскую супольнасць, падрыхтавалі новы лад мыслення. Але ўспышка рэвалюцыі разбурыла ўсе нашыя намаганні». Таксама Клінаў кажа, што «дыялог можа стаць выхадам з тупіку, і абодва бакі, Лукашэнка і ягоныя апаненты, павінны будуць саступіць. Як гэта павінна быць пасля злачынстваў, пасля ўсіх пакут? І ці не будзе гэта прызнаннем таго, што рэвалюцыя правалілася? «Так ці інакш. Засталася толькі контррэвалюцыя«».
Прыводзім яе словы без зменаў.
Артур мне сябар, але ісціна даражэйшая…
Каментары да новай прапановы «дыялогу»
Для пачатку трэба аддаць належнае Артуру: дзве яго публікацыі (раз, два) з прапановай «пачаць дыялог» заахвоцілі выказацца вялікую колькасць людзей — і ў краіне, і па-за ёй, — у выніку чаго выразна намецілася тэндэнцыя, якую фігуральна можна вызначыць як хвалю ўсеагульнага абурэння. Такім чынам, выказванне Артура стала падставай, па-першае, для актывацыі самарэфлексіі ў нашай грамадзянскай супольнасці і, па-другое, для праявы пэўнага адзінства грамадзянскай пазіцыі. Гэта важна ва ўмовах маштабных рэпрэсій, агульнай фрустраванасці і нявызначанасці (непраглядальнасці перспектывы блізкага выхаду з крызісу). У грамадстве на дадзены момант няма рэсурсаў для мабілізацыі на публічныя ці падпольныя праекты супраціву, але яно не прапускае — не легітымуе маўчаннем — пазіцыі, якія разыходзяцца з базавымі ўстаноўкамі пратэстнага руху. Можна сказаць, што дзякуючы публікацыям Артура выявіліся базавыя «прыкметы жыцця» пратэстнай супольнасці — сінхронная рэактыўнасць на непрымальныя раздражняльнікі.
Засяродзімся зараз на крытычным аналізе агучанай прапановы.
Умоўная пазіцыя
З пункту гледжання агульнай логікі, развагі Клінава пабудаваныя на выкарыстанні ўмоўнага ладу. Сутнасць яго пазіцыі можна коратка звесці да наступнай развагі: «Калі б нічога не адбылося, то крызісу б не было і краіна б рухалася далей у правільным кірунку, таму трэба дзейнічаць так, каб як мага хутчэй у гэтае рэчышча вярнуцца («вярнуцца да нармальнасці») ), ergo трэба дамовіцца з уладай».
Падобная ўмоўная пазіцыя — гэта яшчэ адзін варыянт захрасання «у мінулым, якога не было» (іншы варыянт быў разгледжаны вось тут.
Такое застраванне — сімптом траўмаванасці і яно зразумела. Дакучлівыя шкадаванні ў духу «калі б нічога не адбылося» — гэта натуральнае рэгрэсіўнае рух псіхікі, прыклады якога цяпер сустракаюцца паўсюдна. Пытанне ў тым, ці з’яўляецца такая пазіцыя правільнай зыходнай кропкай для палітычнага аналізу і выпрацоўкі стратэгіі? На мой погляд, не. І тое, і другое павінны зыходзіць з фактычнага стану спраў — з таго, што адбылося, таму што тое, што адбылося, радыкальна змяніла палітычны ландшафт нашага грамадства.
Тое, што адбылося, робіць немагчымым вяртанне да нармальнасці, але патрабуе пабудовы новай нармальнасці, заснаванай на рэформе сістэмы ўлады. Фармальна, разуменне гэтага выказваюць і Крэмль, і рэжым, прасоўваючы праект новай канстытуцыі, які прадугледжвае пераразмеркаванне ўладных паўнамоцтваў. Пры гэтым для ўсіх відавочна, што з боку рэжыму ёсць зацікаўленасць хіба што да стварэння ілюзіі такога пераразмеркавання.
Больш за тое, факты сведчаць аб тым, што мы ўступілі ў такую фазу, калі машына рэпрэсій занялася мэтанакіраванымі чысткамі ўнутры самой дзяржаўнай сістэмы. Гэта яшчэ адзін ясны сімптом зруху ў бок таталітарызму — у дадатак да афіцыйнай заявы «выражам усіх ….». Чым кіруецца аўтар, прапануючы ў гэтай сітуацыі «дыялог»? Я маю на ўвазе: якія ёсць падставы думаць пра магчымасць да «дыялогу» на боку рэпрэсіўнага апарата, які ўзяў цвёрды курс на паслядоўнае выключэнне іншадумства з сацыяльнай прасторы (праз застрашванне, арышты і прымус да эміграцыі)?
Ёсць нагода задумацца і пра слова «тупік», якое выкарыстоўвае аўтар. Мы зайшлі ў тупік, таму што з прычыны фатальнага збегу акалічнасцяў нас занесла не ў тую каляіну, — такі прыкладна ход думкі Клінава. Ён хоча прымусіць усіх — і ўладу, і пратэстная супольнасць, — шкадаваць аб тым, што адбылося, як аб трагічным зрыве, які мы цяпер усе разам павінны паспрабаваць нейтралізаваць, выйшаўшы з тупіку з дапамогай новай сацыяльнай дамовы. У сувязі з такім нетрывіяльным ходам думкі мне здаецца небескарысным задацца пытаннем: ці думалі ўдзельнікі і ўдзельніцы польскай Салідарнасці пра кожны наступны год свайго працяглага падпольнага супрацьстаяння ў тэрмінах «тупіку», аб якім трэба шкадаваць? Узнікае таксама пытанне: як прымірыць агучаную прапанову новага сацыяльнага кантракту з паведамленнямі ад нашых палітвязняў, якія рэгулярна пішуць з турмаў, што ні аб чым не шкадуюць і падбадзёрваюць нас, каб не гублялі веры?
Аргумент Клінава, што «дыялог» патрэбен дзеля спынення рэпрэсій і захавання суверэнітэту, — гучыць высакародна, але пры гэтым, з аднаго боку, наіўна, з другога — спекулятыўна. Гэта wishful thinking з сумнеўнымі маральнымі імплікацыямі, таму што пад маркай добрых мэт прапануецца вярнуцца да фармату сацыяльнага кантракту з рэжымам, гэта значыць «зрабіць выгляд», нібы сапраўды нічога не адбылося.
Новы сацыяльны кантракт
Аўтар, як мне здаецца, выпускае з-пад увагі, што само паняцце сацыяльнага кантракту мае істотна розны сэнс у залежнасці ад таго, ці ўжываецца яно да даэлектаральнага перыяду або да цяперашняй сітуацыі.
Сацыяльны кантракт, на якім грунтавалася нашае ранейшае адносна мірнае суіснаванне з рэжымам (палітычная пасіўнасць/лаяльнасць у абмен на базавыя сацыяльныя выгоды), не быў рэальным палітычным дзеяннем. Гэта быў уяўны прынцып, які далёка не ўсімі ўсведамляўся. Пры гэтым, склаўшыся сацыяльны парадак функцыянаваў і прайграваўся менавіта дзякуючы таму, што самыя розныя сацыяльныя акцёры ў сваіх паводзінах адпавядалі з прагматычнай мэтазгоднасцю паказанага абмену. Большасць грамадзян нават ніяк не рэфлексавала на гэты конт. Самі таго не ўсведамляючы, мы проста жылі ў адпаведнасці з выкладзенай мадэллю дамовы, прыстасоўваючыся да спецыфікі аўтарытарнай дзяржаўнай сістэмы.
Такое становішча спраў, у цэлым, адпавядала класічнай тэорыі грамадскай дамовы (Гобс, Лок, Русо), якая таксама не меркавала нейкага рэальнага акту зняволення дамовы. Гэтая тэорыя асэнсоўвала феномен дзяржавы з перспектывы індывіда і ўяўляла дзяржаву як вынік дамовы паміж індывідамі. Яна не мела на ўвазе, што нейкая рэальная дзяржава ўзнікла ці можа ўзнікнуць такім чынам.
Дагавор уяўляўся як свайго роду фіктыўны ідэал, з якім павінна ўзгодніцца дзяржава (грамадзяне абавязваюцца выконваць законы / дзяржава абавязваецца гарантаваць бяспеку).
Новы сацыяльны кантракт, які заклікае заключыць Клінаў, адрозніваецца ад апісанай мадэлі адразу ў двух прынцыпова важных сэнсах:
- Па-першае, гэта павінна быць дамова рэфлексіўная, асэнсаваная – мы павінны свядома пайсці на гэты крок. Дагавор павінен стаць нашым свядомым палітычным выбарам.
- Па-другое, гэтая дамова думаецца не з перспектывы індывіда, а з перспектывы грамадзянскай супольнасці, якая аформілася ў 2020 як новы палітычны суб’ект, нязгодны з дзейным рэжымам.
Гэтай новай палітычнай супольнасці грамадзян Клінаў раіць звярнуцца да ўлады з прапановай «давайце жыць дружна»: мы не замахваемся на ўладу — вы вяртаеце мір. Такім чынам, спрабуючы думаць прагматычна, ён фактычна заклікае вярнуцца да мадэлі «Кесару — кесарава, плебсу — плебсава», толькі гэтым разам мы павінны гэта зрабіць разам і цалкам свядома.
