На русском языке:
«Плохие парни побеждают»: журналистка Энн Эпплбаум о Тихановской, Лукашенко и кризисе, в котором оказалась Беларусь
Выданне The Atlantic апублікавала артыкул Эн Эплбаум, у якім яна распавядае пра тое, як і чаму Святлана Ціханоўская ўзяла ўдзел у прэзідэнцкай кампаніі 2020 года, якія змены адбыліся ў Беларусі пасля выбараў і пра спробы Аляксандра Лукашэнкі ўтрымаць уладу.
Эн Эплбаум — амерыканская журналістка, гісторык, пісьменніца. У сферы яе інтарэсаў – развіццё грамадзянскай супольнасці ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. У 2004 годзе Эплбаум была ўдастоена Пулітцэраўскай прэміі за кнігу «ГУЛАГ. Павуцінне Вялікага тэрору». У 2014 годзе пісала аб анэксіі Крыма, працавала над праграмай даследаванняў дэзінфармацыі і прапаганды.
Рэдакцыя motolko.help прыводзіць пераклад артыкула.
Калі 20-е стагоддзе было гісторыяй павольнага, нераўнамернага прасоўвання да перамогі ліберальнай дэмакратыі над іншымі ідэалогіямі – камунізмам, фашызмам, злосным нацыяналізмам, то 21-е стагоддзе пакуль з’яўляецца гісторыяй зваротнага. Будучыня дэмакратыі цалкам можа быць вырашана ў шэрым офісным будынку на ўскраіне Вільні, побач з шашой, запоўненай нецярплівымі кіроўцамі, якія накіроўваюцца з горада.
Там я пазнаёмілася са Святланай Ціханоўскай гэтай вясной, у пакоі, дзе стаяў стол для канферэнцый, дошка і не больш за тое. Яе каманда — больш за дзесятак маладых журналістаў, блогераў, влогераў і актывістаў — знаходзілася ў працэсе змены офіса. Але гэта была не адзіная прычына, па якой прастора здавалася састарэлай і нядбайнай. Ніхто з іх, асабліва Ціханоўская, вельмі не хацеў знаходзіцца ў гэтым пачварным будынку, ці ў літоўскай сталіцы наогул. Яна там, таму што яна, напэўна, выйграла прэзідэнцкія выбары 2020 года ў Беларусі, і таму што беларускі дыктатар, якога яна, верагодна, перамагла, Аляксандр Лукашэнка, адразу ж пасля гэтага прымусіў яе пакінуць краіну. Літва прапанавала ёй прытулак. Яе муж Сяргей Ціханоўскі застаецца ў зняволенні ў Беларусі.
Вось першае, што яна мне сказала: «Мая гісторыя крыху адрозніваецца ад іншых людзей». Гэта тое, што яна кажа ўсім — што яе жыццё не было тыповым жыццём дысідэнта ці пачынаючага палітыка. Да вясны 2020 года ў яе не было шмат часу на тэлебачанне ці газеты. У яе двое дзяцей, адзін з якіх нарадзіўся глухім. У звычайны дзень яна вадзіла іх у дзіцячы садок, да лекара, у парк.
Пасля яе муж купіў дом і ўпёрся ў бетонную сцяну беларускай бюракратыі і карупцыі. Раздражнёны, ён пачаў здымаць відэа пра свой досвед і досвед іншых. Гэтыя відэа прывялі да стварэння канала на YouTube; канал прыцягнуў тысячы падпісчыкаў Ён ездзіў па краіне, запісваючы расчараванні сваіх суграмадзян, кіруючы аўтамабілем з налепленым на бок фразай «Real News». Сяргей Ціханоўскі дапамог зірнуць у люстэрка свайму грамадству. Людзі ўбачылі сябе ў гэтым люстэрку і адрэагавалі з такім энтузіязмам, які апазіцыйным палітыкам было цяжка стварыць у Беларусі.
«Спачатку было вельмі цяжка, таму што людзі баяліся», – распавяла мне Святлана Ціханоўская. «Але крок за крокам, павольна, яны зразумелі, што Сяргей не баіцца». Ён не баяўся гаварыць праўду так, як бачыў яе; адсутнасць страху натхняла іншых. Ён вырашыў балатавацца ў прэзідэнты. Рэжым, прызнаўшы сілу люстэрка Сяргея, не дазволіў яму зарэгістраваць сваю кандыдатуру, таксама як ён не дазволіў яму зарэгістраваць права ўласнасці на свой дом. Гэта паклала канец ягонай кампаніі і ён быў арыштаваны.
Ціханоўская заняла яго месца, не маючы ніякага матыву, акрамя як «паказаць сваю любоў да яго». Міліцыя і бюракраты дазволілі ёй. Таму што якую шкоду магла нанесці яна, гэтая простая хатняя гаспадыня, гэтая жанчына без палітычнага досведу? І вось, у ліпені 2020 года яна зарэгістравалася ў якасці кандыдата. У адрозненне ад мужа, яна баялася. Яна прачыналася «такой спалоханай» кожную раніцу, сказала яна мне, і часам яна заставалася спалоханай увесь дзень. Але яна працягвала ісці. Што было, хоць яна так не гаворыць, неверагодна смела. «Ты адчуваеш гэтую адказнасць, ты прачынаешся з гэтым болем за тых людзей, якія знаходзяцца ў турме, ты кладзешся спаць з тым жа пачуццём».
Нечакана Ціханоўская здабыла поспех – не насуперак сваёй нявопытнасці, а дзякуючы ёй. Яе кампанія стала кампаніяй аб простых людзях, якія супрацьстаялі рэжыму. Два іншыя вядомыя апазіцыйныя палітыкі падтрымалі яе пасля таго, як іх уласныя кампаніі былі недапушчаныя, і калі жонка аднаго з іх і жанчына-кіраўнік кампаніі іншага былі сфатаграфаваныя разам з Ціханоўскай, яе кампанія стала нечым большым: кампаніяй пра звычайных жанчын — жанчын, якімі грэбавалі, жанчын, у якіх не было голасу, нават проста жанчын, якія кахалі сваіх мужоў. У сваю чаргу, рэжым накіраваўся на ўсіх трох гэтых жанчын. Ціханоўская атрымала ананімную пагрозу: яе дзяцей «адправяць у дзіцячы дом». Яна адправіла іх з маці за мяжу, у Вільню, і працягвала кампанію.
Демократические революции заразительны. Если вы можете искоренить их в одной стране, вы можете помешать им начаться в других
9 жніўня супрацоўнікі выбарчых камісій аб’явілі, што Лукашэнка набраў 80% галасоў, у што ніхто не верыў. Інтэрнэт быў адключаны, і Ціханоўская была затрымана міліцыяй, а затым выдварана з краіны. Масавыя дэманстрацыі разгарнуліся па ўсёй Беларусі. Гэта быў як спантанны ўсплёск пачуццяў – народны адказ на скрадзеныя выбары – так і старанна скаардынаваны праект, кіраваны маладымі людзьмі, некаторыя з якіх грунтуюцца ў Варшаве, якія эксперыментавалі з сацыяльнымі сеткамі і новымі формамі зносін на працягу некалькіх гадоў. На кароткае, хвалюючае імгненне здавалася, што гэтае дэмакратычнае паўстанне можа перамагчы. Беларусы падзялялі пачуццё нацыянальнага адзінства, якога раней не адчувалі. Рэжым неадкладна даў адпор, з сапраўднай жорсткасцю. Тым не менш, настрой на пратэстах быў у цэлым шчаслівым, аптымістычным; людзі літаральна танчылі на вуліцах. У краіне з насельніцтвам менш за 10 мільёнаў чалавек за адзін дзень выйдуць да 1,5 мільёна чалавек, сярод якіх пенсіянеры, сельскія жыхары, фабрычныя працоўныя і нават, у некаторых месцах, супрацоўнікі міліцыі і службаў бяспекі, некаторыя з якіх знялі знакі адрознення са сваёй формы ці выкінулі іх у смецце.
Ціханоўская кажа, што яна, як і многія іншыя, наіўна меркавалі, што пад гэтым ціскам дыктатар проста здасца. «Мы думалі, што ён зразумее, што мы супраць яго», – сказала яна мне. «Што людзі не жадаюць жыць пры ягонай дыктатуры, што ён прайграў выбары». Іншага плана ў іх не было.
Спачатку падавалася, што ў Лукашэнкі таксама няма плану. Але быў у ягоных суседзяў. 18 жніўня з Масквы ў Мінск вылецеў самалёт, які належыць расійскім спецслужбам ФСБ. Неўзабаве пасля гэтага тактыка Лукашэнкі зведала кардынальныя змены. Стывен Біган, які ў той час быў намеснікам дзяржсакратара ЗША, апісвае змены як пераход да «больш складаных, больш кантраляваных спосабаў падаўлення насельніцтва». Беларусь стала хрэстаматыйным прыкладам таго, што журналіст Уільям Добсан назваў «крывой навучання дыктатара»: метады, якія ў мінулым паспяхова выкарыстоўваліся для падаўлення натоўпу ў Расіі, былі лёгка перанесеныя ў Беларусь разам з персаналам, які разумеў, як іх разгарнуць. Расійскія тэлежурналісты прыбылі на змену бастуючым беларускім журналістам і неадкладна актывізавалі кампанію па выяве дэманстрацый як працы амерыканцаў і іншых замежных «ворагаў». Расійская міліцыя, здаецца, дапаўняла сваіх беларускіх калегаў ці, прынамсі, давала ім парады, і пачалася палітыка выбарачных арыштаў. Як даўно зразумеў Уладзімір Пуцін, масавыя арышты не патрэбны, калі вы можаце пасадзіць у турму, катаваць ці, магчыма, забіць толькі некалькіх ключавых людзей. Астатнія будуць напалоханыя, і застануцца дома. У рэшце рэшт яны стануць апатычнымі, таму што лічаць, што нічога не можа змяніцца.
Выратавальны комплекс мер для Лукашэнкі, які нагадвае той, які Пуцін распрацаваў для Башара Асада ў Сірыі шэсць гадоў таму, утрымліваў і эканамічныя элементы. Расійскія кампаніі прапаноўвалі рынкі для беларускай прадукцыі, якая была забароненая дэмакратычным Захадам, напрыклад, кантрабанда беларускіх цыгарэт у Еўрапейскі Саюз. Збольшага гэта стала магчымым дзякуючы таму, што дзве краіны маюць агульную мову. (Хаця прыкладна ад траціны да паловы насельніцтва краіны размаўляе па-беларуску, большая частка дзяржаўнага бізнэсу ў Беларусі вядзецца на рускай мове). Але гэтае цеснае супрацоўніцтва стала магчымым яшчэ і таму, што Лукашэнка і Пуцін, хаця і не любяць адзін аднаго, маюць агульны погляд на свет. Абодва лічаць, што іх асабістае выжыванне важней, чым дабрабыт іх народа. Абодва лічаць, што змена рэжыму прывядзе да іх смерці, турэмнага зняволення або выгнання.
Абодва таксама зазналі ўрокі з арабскай вясны, а таксама з больш аддаленых успамінаў пра 1989 год, калі камуністычныя дыктатуры падалі як даміно: дэмакратычныя рэвалюцыі заразлівыя. Калі вы можаце выкараніць іх у адной краіне, вы можаце перашкодзіць ім пачацца ў іншых. Антыкарупцыйныя, прадэмакратычныя дэманстрацыі 2014 года ва Украіне, якія прывялі да звяржэння ўрада прэзідэнта Віктара Януковіча, узмацнілі гэты страх перад «заразлівасцю дэмакратыі».
Пуцін быў у лютасці ад гэтых пратэстаў, не ў апошнюю чаргу праз прэцэдэнт, які яны стварылі. У рэшце рэшт, калі ўкраінцы змаглі пазбавіцца ад свайго карумпаванага дыктатара, чаму б расіянам не захацець зрабіць тое ж самае?
Лукашэнка з радасцю прыняў расійскую дапамогу, павярнуўся супраць свайго народа і ператварыўся з самадзяржаўнага, патрыярхальнага дзеда – свайго роду нацыянальнага калгаснага боса – у тырана, які ўпіваецца жорсткасцю. Суцішаны падтрымкай Пуціна, ён пачаў адкрываць новыя шляхі. Не проста выбарачныя арышты — праз год праваабаронцы кажуць, што ў турмах застаюцца больш за 800 палітвязняў, — але і катаванні. Не толькі катаванні, але і згвалтаванні. Не толькі катаванні і згвалтаванні, але і выкраданні і, цалкам магчыма, забойствы.
Насмешлівае непадпарадкаванне Лукашэнку вяршэнству закона – ён адмаўляе існаванне палітычных рэпрэсій у сваёй краіне – і ўсё, што нагадвае прыстойнасць, распаўсюдзілася за межы яго межаў. У маі 2021 года беларуская авіяцыйная сістэма прымусіла пасажырскі самалёт Ryanair, які належаў ірландцам, прызямліцца ў Мінску, каб адзін з пасажыраў, Раман Пратасевіч, малады дысідэнт, які жыве ў выгнанні, мог быць арыштаваны; пазней ён зрабіў публічныя прызнанні па тэлебачанні, якія былі прымусовымі. У жніўні іншы малады дысідэнт, які жыве ў выгнанні, Віталь Шышоў, быў знойдзены павешаным у кіеўскім парку. Прыкладна ў той жа час рэжым Лукашэнкі меў намер дэстабілізаваць сваіх суседзяў па ЕС, выцясняючы патокі бежанцаў праз іх межы: Беларусь заваблівала афганскіх і іракскіх бежанцаў у Мінск з дапамогай турыстычных віз, затым суправаджала іх да межаў Літвы, Латвіі і Польшчы і прымушала іх пад перасякаць мяжу, незаконна.
Іншымі словамі, Лукашэнка пачаў дзейнічаць так, нібыта ён недатыкальны, як унутры краіны, так і за мяжой. Ён пачаў парушаць не толькі законы і звычаі сваёй краіны, але і законы і звычаі іншых краін, а таксама міжнароднай супольнасці – законы, якія тычацца кіравання паветраным рухам, забойстваў, межаў. Выгнаннікі пакінулі краіну. Каманда Ціханоўскай з усіх сіл спрабавала забраніраваць гасцінічныя нумары ці Airbnbs у Вільні, знайсці сродкі падтрымкі, вывучыць новыя мовы.
Самой Ціханоўскай давялося здзейсніць яшчэ адзін, яшчэ больш складаны пераход – ад кандыдата па народным выбары да спрактыкаванага дыпламата. На гэты раз яе нявопытнасць першапачаткова спрацавала супраць яе. Спачатку яна думала, што калі б яна магла проста пагаварыць з Ангелай Меркель ці Эмануэлем Макронам, адзін з іх мог бы вырашыць праблему. «Я была ўпэўненая, што яны настолькі моцныя, што могуць патэлефанаваць Лукашэнку і сказаць: «Стоп! Як ты смееш?» – Сказала яна мне. Але яны не змаглі.
Таму яна спрабавала размаўляць так, як гэта рабілі замежныя лідары, размаўляць на складанай палітычнай мове. Гэта таксама не спрацавала. Досвед быў дэмаралізуючым: «Часам вельмі цяжка казаць пра сваіх людзей, пра іх пакуты і бачыць пустэчу ў вачах тых, з кім вы размаўляеце». Яна пачала выкарыстоўваць англійскую мову, якую яна вывучыла ў школе, каб перадаць простыя рэчы. «Я пачала расказваць гісторыі, якія крануць іх сэрцы. Я старалася, каб яны адчулі толькі невялікі боль, які адчуваюць беларусы». Цяпер яна кажа ўсім, хто будзе слухаць, менавіта тое, што яна сказала і мне: я звычайны чалавек, хатняя гаспадыня, маці дваіх дзяцей, і я ў палітыцы, бо іншых звычайных людзей збіваюць голымі ў турэмных камерах. Яна хоча санкцый, дэмакратычнага адзінства, ціску на рэжым – усяго, што павысіць цану ўлады для Лукашэнкі, для Расіі – цану ўтрымання яго ва ўладзе. Усё, што можа заахвоціць бізнэс і сілавыя эліты ў Беларусі адмовіцца ад яго. Усё, што можа пераканаць Кітай і Іран трымацца далей.
На яе здзіўленне, Ціханоўская ў другі раз здабыла нястрымны поспех. Яна зачаравала і Меркель, і Макрона, і дыпламатаў многіх краін. У ліпені яна сустрэлася з прэзідэнтам Джо Байдэнам, які пасля пашырыў амерыканскія санкцыі ў дачыненні да Беларусі, уключыўшы ў іх буйныя кампаніі ў некалькіх галінах (тытунёвай, калійнай, будаўнічай) і іх кіраўнікоў. ЕС ужо забараніў шэраг людзей, кампаній і тэхналогій з Беларусі. Пасля выкрадання Ryanair, ЕС і Вялікабрытанія таксама забаранілі [палёты] беларускай нацыянальнай авіякампаніі. Гандль, які раней імкліва развіваўся паміж Беларуссю і Еўропай, ператварыўся ў раўчук. Ціханоўская натхняе людзей на ўласныя ахвяры. Міністр замежных спраў Літвы Габрыэлюс Ландсбергіс сказаў мне, што ягоная краіна ганарыцца тым, што прымае яе, нават калі гэта азначае праблемы на мяжы. «Калі мы не можам свабодна запрашаць іншых свабодных людзей у нашу краіну, таму што гэта неяк небяспечна, то пытанне ў тым, ці можам мы лічыць сябе свабоднымі?»
Ціханоўская набыла шмат іншых прыхільнікаў і прыхільніц. У яе ёсць не толькі таленавітыя маладыя актывісты ў Вільні, але і калегі ў Польшчы і ва Украіне. Яна прапагандуе каштоўнасці, якія аб’ядноўваюць мільёны яе суайчыннікаў, у тым ліку пенсіянераў, такіх як Ніна Багінская – бабуля, якую заснялі, калі яна крычала на міліцыю, і простыя працоўныя, такія як Сяргей Гардзіевіч, 50-гадовы журналіст з правінцыйнага горада Драгічын, які быў асуджаны за «абразу прэзідэнта». На яе баку таксама ёсць сябры і сваякі сотняў палітычных зняволеных, якія, як і яе ўласны муж, плоцяць высокую цану толькі таму, што жадаюць жыць у краіне са свабоднымі выбарамі.
Аднак больш за ўсё на баку Ціханоўскай аб’яднаная апавядальная сіла таго, што мы звыкліся называць свабодным светам. У яе ёсць мова правоў чалавека, дэмакратыі і справядлівасці. У яе ёсць НДА і праваабарончыя арганізацыі, якія працуюць у Арганізацыі Аб’яднаных Нацый і іншых міжнародных установах, каб ціснуць на аўтакратычныя рэжымы. Яна мае падтрымку людзей ва ўсім свеце, якія ўсё яшчэ горача вераць, што палітыку можна зрабіць больш цывілізаванай, больш рацыянальнай, больш гуманнай, якія могуць бачыць у ёй сапраўднага прадстаўніка гэтай справы.
Але ці будзе гэтага дастаткова? Многае залежыць ад адказу.
