На русском языке:
«Дай им возможность расстреливать — они будут расстреливать»: террор 30-х и репрессии в Беларуси имеют много сходств
Пісьменнік Саша Філіпенка даў інтэрвʼю журналістцы Ірыне Шыхман. Вялікая размова пра яго новы раман «Крэмулятар», які апавядае пра Пятра Несцярэнку, праз лёс якога пісьменнік паказаў, што ўяўляў сабой СССР у 20-30-х, і якія паралелі таго часу ёсць у сучаснай Беларусі (і не толькі Беларусі).
Пётр Несцярэнка / Мемарыял
Хто ж такі Несцярэнка? Гэта рэальны чалавек, які ўзначальваў першы маскоўскі крэматорый на Данскіх могілках з 1927 года. Начамі ў гэтым крэматорыі спальвалі «ворагаў народа», а крэмулятар даціраў рэшткі касцей у пыл.
У пачатку 1917-20-х Несцярэнка змагаўся супраць бальшавікоў, эміграваў, жыў у Сербіі, Францыі, але потым захацеў вярнуцца. Быў завербаваны, перадаваў парадам дадзеныя аб жыцці якія зʼехалі з СССР, а пасля вяртання падчышчаў рэшткі злачынстваў савецкага рэжыму.
І паказальна тое, што нягледзячы на лаяльнасць і выкананне, у прамым сэнсе, бруднай працы для парадаў, лёс Несцярэнкі скончыўся гэтак жа як і тых, чые целы ён спальваў па начах. Пётр Несцярэнка быў расстраляны ў 1942 годзе. Прыводзім шэраг фрагментаў і цытат Філіпенка ў інтэрвʼю без змен.
«Людзі вяртаюцца і думаюць, што іх «пранясе»
«Я бачу вялізную колькасць людзей, якія не спраўляюцца і вяртаюцца. Мы бачым па прыкладах Беларусі, што людзі вяртаюцца, іх затрымліваюць. Яны не спраўляюцца з нудой па радзіме, не могуць пачаць жыць за мяжой, не спраўляюцца і вяртаюцца».
У СССР таксама некаторыя вярталіся, нехта паверыўшы прапагандзе, нехта па дурасці, нехта ад стомы. І роўна, як і зараз, людзей затрымлівалі, судзілі, але далей не кідалі ў камеры, а часцей за ўсё проста пускалі кулю ў патыліцу.
«Я ўмоўна часта хачу вярнуцца, але разумею… Я больш рацыянальны чалавек, я разумею, што мяне проста адразу там прымуць. Я не магу вярнуцца, але ёсць людзі, якія не адчуваюць гэтай небяспекі ці ім здаецца, што іх «пранясе», і яны вяртаюцца», – кажа Філіпенка.
З архіўных дакументаў вядомыя імёны некаторых катаў, дакладней, у саўку іх звалі «камендантамі». Сярод іх вылучаецца Васіль Блахін – чэкіст, галоўны кат Масквы, які расстрэльваў па 300 чалавек за ноч.
Васілій Блахін, чэкіст, кат, забойца
Ён пахаваны на тых самых Данскіх могілках у ганаровым месцы, адразу пры ўваходзе. На магільнай пліце ўвесь абчэплены ордэнамі, «чарговы герой працы». І на яго магіле нічога не сказана, што ён расстраляў дзясяткі тысяч чалавек.
Па словах Філіпенкі, паказальна, што гэты чалавек у свой час скардзіўся і прапаноўваў зменшыць парог растрэлаў за ноч не таму што не мог расстрэльваць, а таму што ў яго пісталет пераграваўся.
«Гэта чалавек, які ў алімпіядзе катаў, напэўна, займае першае месца. Адзін з самых знакамітых катаў СССР, які мог расстрэльваць і 300 чалавек за ноч і 400. І скардзіўся не на тое, што яму даводзіцца расстрэльваць столькі людзей, а на тое, што ў яго пераграваецца пісталет: «Давайце мы знізім нейкі ліміт расстрэлаў за ноч, таму што, гэта не тое, што мая рука стамляецца, а стамляецца тэхніка, не вытрымлівае», – распавядае Філіпенка.
«Чалавек, у якога быў такі скураны фартух, як у мясніка, каб не заляпацца. Чалавек быццам быў добрым семʼянінам, жыў, ну спіўся, наколькі я разумею».
Ці ёсць такія персанажы сёння? Прыгожын? Ці Балаба? ГУБАЗіК.
Так… Ну зразумела, што яны не могуць з ім параўнацца, у сэнсе таго, што яны не забіваюць такую колькасць людзей.
Яны маглі, безумоўна, гэтым займацца. Напрыклад людзі, якія ў Беларусі ў ГУБАЗіку. Гэта зусім варʼяты, ну проста жывёлы нейкія, якія цябе будуць знішчаць, мучыць. Людзей адбіраюць там… гэта набор садыстаў.
«Калі б у іх была магчымасць расстрэльваць сотнямі тысяч, яны б расстрэльвалі»
Я аднойчы размаўляў з міліцыянерам [гэта было ў Маскве] і гэты чалавек зусім шчыра ў адзін момант пачаў мне скардзіцца, што вельмі шмат паперак зараз. Вось у сталінскія часы было прасцей… Ён кажа: «Ты, Сань, не ўяўляеш як шмат мне зараз трэба папяровай цяганіны, вось тады было – чыкнуў і ўсё, няма пытання». І ён страляў бы, я ўпэўнены.
«Дай ім магчымасць расстрэльваць – яны будуць расстрэльваць, дай ім магчымасць пабудаваць канцэнтрацыйны лагер – яны ў Беларусі пабудуюць канцлагер. Беларусь увогуле проста вялікі канцлагер зараз», – лічыць Філіпенка.
Гэта людзі з асаблівымі рысамі характару? Гэта людзі, якім няма месца ў будучыні
Я думаю, што гэта людзі, якія разумеюць, што ім няма месца ў будучыні, як і Пуцін, як і Лукашэнка – гэта проста людзі, якія, як паміраючы від дыназаўраў, змагаюцца за сваё выжыванне зараз. Яны разумеюць, што ў новай краіне не патрэбна такая колькасць сілавікоў, яны проста не патрэбны там.
Лукашэнка, я ў гэтым цвёрда перакананы, ён ніколі не выйграваў выбары нейкімі новымі спосабамі. Умоўна: фальсіфікацыі, пасля выбараў мы саджаем усіх апанентаў, прадаем іх Захаду на адмену санкцый, (мы разумеем, што мы атрымаем санкцыі), і потым патаргуемся і далей жывем.
Філіпенка на інтэрв'ю ў Шыхман / А пагаварыць?
Па словах аўтара, і ў 2020 годзе ён [Лукашэнка] не зрабіў нічога новага, але ў 2020-м нешта зламалася: «Вырасла пакаленне людзей, якое, нягледзячы на тое, што жыло ў дыктатуры, навучылася выбіраць паміж «Адыдасам» і «Найком», «Колай» і «Пэпсі», стала, як ніколі, вольным. Яны шмат падарожнічалі, мелі шэнгенскія візы, вучыліся за мяжой. Было такое свабоднае грамадства ўнутры дыктатуры».
«Лукашэнка ж не будзе чытаць лекцыі, як Клінтан ва ўніверсітэце. У яго ёсць адзін варыянт – адправіцца ў Гаагу. Гэта, з аднаго боку, страх і я думаю, што ў выпадку Пуціна – гэта яшчэ галоўны аргумент і тое… «таму што ты можаш». Пуцін пачаў вайну, бо мог. Таму што яму ніхто не мог ударыць па руках і сказаць «ты не можаш развязаць вайну супраць Украіны». Мне здаецца гэта найважнейшы аргумент – «таму што я магу».
Па словах Філіпенкі, гэтыя людзі змагаюцца з часам, таму што яны хочуць разгарнуць усё ў мінулае. Яны жадаюць туды, таму што яны разумеюць тамака правілы гульні.
Мы жывем у вегетарыянскія часы, але не забывайце, што з канцлагераў і растрэлаў ужо прайшло амаль 100 гадоў
Параўноўваючы рэпрэсіі 30-х і сучаснасць аўтар адзначае, што трэба не забывацца, што мы жывем у іншы час. У 21-м стагоддзі павінны выконвацца правы чалавека, каштоўнасць чалавечага жыцця вырасла, і на гэтым фоне тое, што адбываецца ў нашым рэгіёне, – гэта проста дзікасць.
«Ні ў Беларусі, ні ў Расіі чалавечае жыццё нічога не каштуе. Людзі працягваюць знікаць, людзей працягваюць забіваць. У Беларусі засталося смяротнае пакаранне. У Беларусі палітычных апанентаў Лукашэнку перасталі забіваць не таму, што ён стаў вегетарыянцам. Проста ён пачаў іх прадаваць, абменьваць на санкцыі».
Па словах Філіпенкі, пасля кожных выбараў Лукашэнка «адкрывае такую краму, ён ператварае гэта ў рынак», усё каго можна пасадзіць – саджае. Бяляцкі, Калеснікава і гэта толькі гучныя імёны, а сядзяць тысячы людзей.
— А ў цябе ёсць адказ, чаму Еўропа перастала выкупляць?
Бо вельмі доўга тлумачылі, што нельга гэтага рабіць. Па словах пісьменніка, гэта вялікая заслуга Офіса Святланы Ціханоўскай, журналістаў, усіх тых, хто доўга тлумачыў, чаму нельга абменьваць палітвязняў на зняцце санкцыяў.
«Бо гэта бясконцая гульня. Як толькі нейкага выкупляюць, на ягонае месца саджаюць іншага», – кажа Філіпенка.
Размаўляючы з дыпламатамі розных краін я прашу, каб яны ні ў якім разе не пачыналі весці перамовы. Таму што гэта сапраўды можа дапамагчы людзям, але я разумею і людзі, якія знаходзяцца ў няволі, разумеюць, што як толькі гэты механізм уключыцца, то ён [Лукашэнка] дабярэ яшчэ столькі людзей – колькі яму будзе трэба.
У Беларусі рэпрэсіі закранулі абсалютна ўсіх, але страх неабходна разарваць
«Няма такіх рэпрэсіяў, як былі ў Сталінскія часы, але рэпрэсіі, якія адбываюцца ў Беларусі… Там адбываюцца жахлівыя рэчы. Там па-ранейшаму, два арышты ў дзень – норма. Людзей таксама выкрадаюць, забіраюць. Важна разумець, што гэтыя рэпрэсіі закранулі абсалютна ўсіх», – кажа Філіпенка.
Пісьменнік прывёў у прыклад чат з ягонымі сябрамі, які яны стварылі, калі хадзілі на пратэсты. У ім было 7 найбліжэйшых сяброў. Цяпер 6 чалавек з яго пакінулі краіну, прайшлі праз затрыманні, катаванні, крымінальныя справы.
«Гэта такі махавік, як і ў СССР, ён разгарнуўся і яны не могуць ужо… Там сядзяць гэтыя ўсе мянты, там іх проста куча ў Беларусі, і яны выконвалі норму, умоўна 10 000 арыштаў у ліпені, а потым раптам 9 000 і ў іх пытаюцца: «А чаго вось не дапрацоўваеце?», «Ок, зробім 11 000 у наступным месяцы». Проста калі яны нікога не арыштоўваюць, дык навошта яны тады патрэбныя. [… ] Я дакладна разумею, што ўсе мае сябры, якія засталіся ў Беларусі зараз кожны дзень чакаюць, што за імі прыйдуць. Кожны дзень. І гэты страх неабходна разарваць. Бо гэта страх, які перадаецца з малаком маці».
Пра бабулю, якая працягвае жыць са страхам у 80 гадоў і дзеда, які яго здаў
«Я калі выходзіў на пратэсты, у мяне быў плакат, і калі я выходзіў з дому бабулі, яна кажа: «Не ідзі, калі ласка, на пратэсты». Я кажу ёй, што калі б вы хадзілі, то мы б, напэўна, зараз не хадзілі. І яна: «Ідзі, але хаця б не з гэтым плакатам або калі з плакатам, то з іншым тэкстам».
«Ёй 80 гадоў, яна чагосьці дабілася ў гэтай дзяржаве, чагосьці дабілася ў Акадэміі Навук і яна жыве штодня з гэтым страхам, да гэтага часу. Я размаўляю з ёй па тэлефоне і кажу, у вас там зараз былі арышты ў Акадэміі Навук, а яна: «Не-не, нічога не было. Нічога не ведаю, я нічога не чула». Так, яна баіцца, што яе слухаюць», – распавядае Філіпенка.
У інтэрв’ю Філіпенка таксама нагадаў, што ў 2020 годзе была зроблена карта даносаў – Чорная карта акупантаў і саўдзельнікаў рэжыму. На якой паказаны тысячы даносаў на ўдзельнікаў пратэстаў 2020 года. І сярод тых, хто стукаў, быў і ягоны родны дзед.
«На мяне дзед настукаў. Я ведаў, што ў мяне ёсць дзед, але ён потым знік з майго жыцця, ён ніколі не віншаваў мяне з днём нараджэння, мы не размаўлялі. І ў 2020 годзе зʼявіўся тэкст, у якім: «ты фашыст, здраднік, з-за такіх, як ты» і быў падпісаны «твой дзед». Я думаю, ого, успомніў. І прапаганда вельмі падхапіла гэта, там вельмі часта пішуць Філіпенку і праз коску ад якога адмовіўся дзед.
Важна працягваць казаць пра Беларусь, і вось чаму
«У Беларусі не так шмат галасоў у еўрапейскай прэсе, і здаецца вельмі важным працягваць расказваць. Беларусы былі ў 2020 годзе народам, якім усе захапляліся і казалі «якія вы класныя», а калі здарылася вайна, то ў адзін дзень беларусы сталі суагрэсарамі. Ніхто не стаў разбірацца».
І я зараз даваў інтэрвʼю, там прыйшоў журналіст і сказаў: «Як выдатна, што ў вас у Беларусі ўсё больш-менш нармалізавалася». Я кажу: «о, клас, раскажаце як у нас нармалізавалася ўсё?». Для мяне важна казаць пра Беларусь, бо на фоне вайны, тым больш, забылі пра Беларусь. Мне швейцарская журналістка сказала: «Як вы можаце казаць пра Беларусь, калі зараз ідзе вайна ва Украіне».
«Але ад таго, што ў арганізме ёсць ВІЧ – гэта не нагода не лячыць рак. Вайна ва Украіне не адмяняе таго, што ў Беларусі зараз застаюцца 9 мільёнаў заложнікаў. І трэба працягваць расказваць пра гэта», – сказаў Саша Філіпенка.
